In 2017 besloten België en de Bill & Melinda Gates Foundation (BMGF) om samen de leiding te nemen in de uitroeiing van de slaapziekte op het Afrikaanse continent. Deze doelstelling is bijzonder ambitieus want er bestaat geen precedent om een menselijke parasitaire ziekte uit te roeien. Na 5 jaar is het eliminatie-programma echter nog steeds “on track” en de perspectieven om verder progressie te maken zijn veelbelovend.
Humane Afrikaanse trypanosomiase (HAT)
Slaapziekte, ook bekend als humane Afrikaanse trypanosomiase (HAT), is al eeuwenlang een gevreesde ziekte, vooral in de landelijke gebieden van Sub-Sahara Afrika. Oorzaak is een parasiet die door de tseetseevlieg van mens op mens wordt overgedragen. In een tijdsbestek van gemiddeld één à twee jaar passeert de parasiet de bloed-hersenbarrière, waarna de patiënt steeds verder achteruitgaat om gemiddeld drie jaar na de infectie aan de ziekte te sterven.
Tot zo’n 10 geleden was de behandeling ongeveer net zo gevreesd als de ziekte zelf. Tot 10% procent van de patiënten behandeld met Melarsoprol, gebaseerd op arsenicum, stierf aan de bijwerkingen van het medicament eerder dan aan de ziekte.
Gelukkig is slaapziekte veel minder infectieus dan vb. Covid-19 en is het mogelijk de verspreiding van de ziekte tegen te gaan door besmette individuen vroeg op te sporen en te behandelen. Na een grote uitbraak in de jaren 30 van de vorige eeuw was de ziekte tegen de onafhankelijkheid van Congo in 1960 vrijwel onder controle. Toen daarop de vroegopsporing verwaarloosd werd, kwam de ziekte weer terug, niet alleen in DR Congo, maar ook in andere landen van Sub-Sahara Afrika.
De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) schat dat in de jaren ‘90 van de voorbije eeuw het ware aantal patiënten tot 10 keer hoger lag dan de 25 à 30 duizend per jaar gekende gevallenDit betekent dat honderdduizenden mensen aan de ziekte gestorven zijn. In die periode was ook de Belgische steun voor de slaapziektebestrijding in het toenmalige Zaïre tot stilstand gekomen.
De Belgische ontwikkelingssamenwerking investeert opnieuw in de bestrijding van de ziekte
Einde vorige eeuw besloot de Belgische ontwikkelingssamenwerking om terug te investeren in de bestrijding van de ziekte, waarbij NGO’s zoals Memisa en MSF, de Belgische Technische Cooperatie (nu Enabel) en het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) betrokken werden.
De resultaten waren spectaculair en de ziekte is nu terug onder controle. Zelfs tijdens de Covid-19 pandemie heeft het Congolees Nationaal Programma voor de bestrijding van de slaapziekte jaarlijks zo’n twee miljoen mensen kunnen screenen, waarbij het aantal bevestigde slaapziekte gevallen daalde tot 400 patiënten per jaar.
Sinds 2014 coördineert het ITG de steun van de Belgische ontwikkelingssamenwerking en Bill & Melinda Gates Foundation aan slaapziekte bestrijding in de DR Congo, waar meer dan 70% van de gevallen gerapporteerd worden. Door de jaren heen heeft het ITG een belangrijke rol gespeeld in de slaapziektebestrijding.
Het ITG ontwikkelde en produceert nog steeds de screeningtest die verreweg het meest gebruikt wordt de voorbije 25 jaar. Meer recent zijn er ook sneltesten ontwikkeld, te vergelijken met zelftesten voor Covid-19. Eén van die testen is ontwikkeld door de Belgische firma Coris Bioconcept in Gembloux , met steun van het ITG.
Positieve vooruitzichten door nieuwe medicatie en sneltesten
Maar er is nog meer goed nieuws, wat verklaart waarom België en BMGF de uitroeiing van de ziekte ondersteunen. Sinds 2020 is het orale medicament fexinidazole beschikbaar, zodat hospitalisatie niet langer vereist is voor behandeling. Acoziborole, een tweede oraal geneesmiddel, is in de laatste fase van ontwikkeling. Het kan als één enkele dosis van drie tabletten worden gegeven en lijkt weinig bijwerkingen te hebben.
Dit opent nieuwe mogelijkheden om meer patiënten te behandelen wat moet leiden tot verdere vooruitgang. Nieuwe sneltesten maken het mogelijk grote groepen te screenen, ook waar laboratorium personeel afwezig is. Als we dan daarbovenop nog een veilig geneesmiddel hebben, kunnen we mensen met een positieve sneltest onmiddellijk behandelen, zonder complexe testen om de parasiet zelf aan te tonen.
Inmiddels heeft het ITG ook andere testen ontwikkeld, o.a. een PCR-test, die achteraf op een bloedstaal in het lab uitgevoerd kan worden om te zien of de parasiet nog circuleert. Samen met ITG heeft het bedrijf APDia uit Turnhout, een performantere serologische test ontwikkeld die hopelijk een belangrijke rol zal spelen in de toekomst.
Digitaal data management, een belangrijke troef
De DR Congo is door de jaren heen altijd het zwaarst getroffen land geweest, maar de situatie is nu wezenlijk anders dan ze in het verleden is geweest. Niet alleen zijn de diagnose en behandeling grondig verbeterd, maar ook digitaal data management is een belangrijke troef, hierdoor kan men de diagnose en behandeling beter plannen. Partnerinstituten uit Liverpool en Montpellier hebben ook nieuwe methodes ontwikkeld om de tseetseevlieg te bestrijden, wat een bijkomende troef is.
Al deze innovaties verklaren dat de strategie van de WGO voortdurend aangepast wordt, waarbij de resultaten van de DR Congo een belangrijke impact hebben. De strijd tegen de slaapziekte zal in Congo gewonnen moeten worden. Om de ziekte definitief uit te roeien is uitbreiding naar andere landen essentieel, en ook daar wordt vooruitgang geboekt. Kortom, de uitroeiing van de slaapziekte is wel degelijk een paar stappen dichterbij en niet langer een verre droom.
